Μια σκηνή σωματικού έρωτα συνοψίζει μια συνθήκη ζωής
ΡΟΘ: Κατά τη διάρκεια της Ανοιξης της Πράγας το μυθιστόρημά σας Το Αστείο και οι ιστορίες σας Γελοίοι Ερωτες τυπώθηκαν σε 150.000 αντίτυπα. Μετά τη ρωσική εισβολή χάσατε τη θέση σας ως καθηγητή στην Ακαδημία Κινηματογράφου και όλα τα βιβλία σας απομακρύνθηκαν από τα ράφια των δημόσιων βιβλιοθηκών. Εφτά χρόνια αργότερα, εσείς και η γυναίκα σας ρίξατε όπως όπως λίγα βιβλία και ρούχα στο πορτ μπαγκάζ του αυτοκινήτου σας και φύγατε για τη Γαλλία, όπου γίνατε ένας από τους πιο πολυδιαβασμένους ξένους συγγραφείς. Πώς αισθάνεστε ως αυτοεξόριστος;
ΚΟΥΝΤΕΡΑ: Για έναν συγγραφέα η εμπειρία τού να ζει σε πολλές χώρες είναι ευεργετική. Μπορείς να καταλάβεις τον κόσμο μόνον όταν τον δεις από αρκετές πλευρές. Το Βιβλίο του Γέλιου και της Λήθης, που εκδόθηκε στη Γαλλία, εκτυλίσσεται σε έναν ιδιαίτερο γεωγραφικό χώρο: τα γεγονότα που συμβαίνουν στην Πράγα προσεγγίζονται μέσω του δυτικοευρωπαϊκού βλέμματος, ενώ όσα συμβαίνουν στη Γαλλία, μέσω των ματιών της Πράγας. Είναι μια συνάντηση δύο κόσμων. Από τη μία πλευρά, η πατρίδα μου: στην πορεία μισού μονάχα αιώνα, είχε την εμπειρία της δημοκρατίας, του φασισμού, της επανάστασης, της σταλινικής τρομοκρατίας, όπως και της διάλυσης του σταλινισμού, της γερμανικής και της ρωσικής κατοχής, των μαζικών εκτοπισμών, του θανάτου της Δύσης στα εδάφη της. Από την άλλη πλευρά, η Γαλλία: για αιώνες ήταν το κέντρο του κόσμου και σήμερα υποφέρει από την έλλειψη μεγάλων ιστορικών στιγμών. Γι' αυτό και διασκεδάζει παίρνοντας ριζοσπαστικές ιδεολογικές πόζες. Είναι η λυρική, νευρωτική προσδοκία μιας μεγάλης πράξης, η οποία δεν έρχεται, ωστόσο, και ποτέ δεν θα έλθει.
ΡΟΘ: Ζείτε στη Γαλλία σαν ξένος ή αισθάνεστε πολιτισμικά σαν στο σπίτι σας;
ΚΟΥΝΤΕΡΑ: Αγαπώ πάρα πολύ τη γαλλική κουλτούρα και της οφείλω πολλά. Ιδιαίτερα στην παλαιότερη λογοτεχνία. Ο Ραμπελέ είναι ο πιο αγαπημένος μου συγγραφέας. Και ο Ντιντερό. Λατρεύω τον Ζακ τον Μοιρολάτρη όσο και τον Λόρενς Στερν. Αυτοί ήταν οι μεγάλοι πειραματιστές όλων των εποχών πάνω στη μυθιστορηματική φόρμα. Και τα πειράματά τους ήταν, πρέπει να το πούμε, διασκεδαστικά, γεμάτα ευτυχία και χαρά, στοιχεία που σήμερα έχουν εξαφανιστεί από τη γαλλική λογοτεχνία και χωρίς τα οποία τα πάντα στην τέχνη χάνουν τη σημασία τους. Ο Στερν και ο Ντιντερό θεωρούσαν το μυθιστόρημα ένα μεγάλο παιχνίδι. Ανακάλυψαν το χιούμορ μέσα στην αφηγηματική φόρμα. Οταν ακούω εμβριθείς αναλύσεις περί εξάντλησης των δυνατοτήτων του μυθιστορήματος, έχω ακριβώς το αντίθετο αίσθημα: στην πορεία της ιστορίας του, το μυθιστόρημα έχασε πολλές από τις δυνατότητές του. Για παράδειγμα, τα ερεθίσματα για την ανάπτυξη του μυθιστορήματος που κρύβονταν στον Στερν και τον Ντιντερό, δεν βρήκαν ανταπόκριση σε κανέναν επίγονο.
(...)
ΡΟΘ: Τι είναι αυτό που κάνει μυθιστόρημα ένα μυθιστόρημα και που περιορίζει τις ελευθερίες του συγγραφέα;
ΚΟΥΝΤΕΡΑ: Μυθιστόρημα είναι ένα μεγάλο κομμάτι συνθετικής πρόζας βασισμένο στο παιχνίδι με επινοημένους χαρακτήρες. Αυτά είναι τα μόνα όρια. Με τον όρο «συνθετική» έχω κατά νου την επιθυμία του μυθιστοριογράφου να αδράξει το θέμα του από κάθε πλευρά και με τη μεγαλύτερη δυνατή πληρότητα. Ειρωνικό δοκίμιο, μυθιστορηματική αφήγηση, αυτοβιογραφικά σπαράγματα, ιστορικό γεγονός, πέταγμα της φαντασία -η συνθετική δύναμη του μυθιστορήματος είναι ικανή να συνθέσει τα πάντα σε ένα ενοποιημένο όλον, όπως οι φωνές στην πολυφωνική μουσική. Η ενότητα του βιβλίου δεν χρειάζεται να πηγάζει από την πλοκή, αλλά μπορεί να παρέχεται από το θέμα.
(...)
ΡΟΘ: Σε όλα σας τα βιβλία, υπάρχουν σπουδαίες σκηνές συνουσίας. Τι σημαίνει το σεξ για σας;
ΚΟΥΝΤΕΡΑ: Αυτές τις μέρες, που η σεξουαλικότητα δεν είναι πλέον ταμπού, η απλή περιγραφή, η απλή σεξουαλική εξομολόγηση έχει γίνει ιδιαίτερα πληκτική. Πόσο παρωχημένος φαίνεται ο Λόρενς ή ακόμη και ο Χένρι Μίλερ με το λυρισμό της αισχρότητας! Κι όμως, η εντύπωση που μου έκαναν μερικές ερωτικές σελίδες του Ζορζ Μπατάιγ, διαρκεί ακόμη. Ισως επειδή δεν είναι λυρικές, αλλά φιλοσοφικές. Οντως, τα πάντα στα βιβλία μου καταλήγουν σε μεγάλες ερωτικές σκηνές. Εχω την αίσθηση ότι μια σκηνή σωματικού έρωτα γεννά ένα εξαιρετικά έντονο φως, που ξαφνικά αποκαλύπτει την ουσία των χαρακτήρων και συνοψίζει τη συνθήκη της ζωής τους.
(...)
ΡΟΘ: Το γέλιο σάς απασχολούσε πάντα. Τα βιβλία σας προκαλούν το γέλιο μέσα από το χιούμορ και την ειρωνεία. Οταν οι χαρακτήρες σας μελαγχολούν, είναι γιατί σκοντάφτουν σ' έναν κόσμο που έχει χάσει την αίσθηση του χιούμορ.
ΚΟΥΝΤΕΡΑ: Εμαθα την αξία του χιούμορ στη διάρκεια της σταλινικής τρομοκρατίας. Τότε, ήμουν μόλις είκοσι ετών. Μπορούσα πάντα να αναγνωρίσω κάποιον που δεν ήταν σταλινιστής, κάποιον που δεν χρειαζόταν να φοβάμαι, από τον τρόπο που χαμογελούσε. Η αίσθηση του χιούμορ ήταν ένα αξιόπιστο σημάδι αναγνώρισης. Με τρομοκρατεί ένας κόσμος που χάνει την αίσθηση του χιούμορ.
ΡΟΘ: Στο Βιβλίο του Γέλιου και της Λήθης, ωστόσο, υπάρχει και κάτι ακόμη. Σε μια μικρή παραβολή συγκρίνετε το γέλιο των αγγέλων με το γέλιο του διαβόλου. Ο διάβολος γελάει γιατί ο κόσμος του Θεού τού φαίνεται δίχως νόημα· οι άγγελοι γελούν από χαρά, γιατί τα πάντα στον κόσμο του Θεού έχουν νόημα.
ΚΟΥΝΤΕΡΑ: Ναι, ο άνθρωπος χρησιμοποιεί την ίδια φυσιολογική εκδήλωση -το γέλιο- για να εκφράσει δύο διαφορετικές μεταφυσικές στάσεις. Ενα καπέλο φεύγει από το κεφάλι ενός άνδρα και πέφτει πάνω στο φέρετρο μέσα στο φρεσκοσκαμμένο τάφο· η κηδεία χάνει το νόημά της και το γέλιο γεννιέται. Δύο εραστές τρέχουν σ' ένα λιβάδι, χέρι χέρι, γελώντας. Το γέλιο τους δεν έχει καμία σχέση με αστεία και χιούμορ· είναι το σοβαρό γέλιο των αγγέλων που εκφράζουν τη χαρά της ύπαρξης. Και τα δύο είδη γέλιου ανήκουν στις απολαύσεις της ζωής, αλλά όταν αυτό φτάνει στα άκρα του, σημαδεύει μια διπλή αποκάλυψη: το ενθουσιώδες γέλιο των αγγέλων-φανατικών, που είναι τόσο πεπεισμένοι για τη σημασία του κόσμου τους, ώστε είναι έτοιμοι να κρεμάσουν όποιον δεν μοιράζεται τη χαρά τους. Και το άλλο γέλιο, που ακούγεται από την αντίθετη πλευρά, το οποίο δηλώνει ότι τα πάντα έχουν αποστερηθεί το νόημά τους, ότι ακόμη και οι κηδείες είναι γελοίες, ότι το ομαδικό σεξ είναι απλώς μια κωμική παντομίμα. Η ανθρώπινη ζωή είναι στριμωγμένη ανάμεσα σε δύο χάσματα: ο φανατισμός από τη μία πλευρά, ο απόλυτος σκεπτικισμός από την άλλη.
ΚΟΥΝΤΕΡΑ: Για έναν συγγραφέα η εμπειρία τού να ζει σε πολλές χώρες είναι ευεργετική. Μπορείς να καταλάβεις τον κόσμο μόνον όταν τον δεις από αρκετές πλευρές. Το Βιβλίο του Γέλιου και της Λήθης, που εκδόθηκε στη Γαλλία, εκτυλίσσεται σε έναν ιδιαίτερο γεωγραφικό χώρο: τα γεγονότα που συμβαίνουν στην Πράγα προσεγγίζονται μέσω του δυτικοευρωπαϊκού βλέμματος, ενώ όσα συμβαίνουν στη Γαλλία, μέσω των ματιών της Πράγας. Είναι μια συνάντηση δύο κόσμων. Από τη μία πλευρά, η πατρίδα μου: στην πορεία μισού μονάχα αιώνα, είχε την εμπειρία της δημοκρατίας, του φασισμού, της επανάστασης, της σταλινικής τρομοκρατίας, όπως και της διάλυσης του σταλινισμού, της γερμανικής και της ρωσικής κατοχής, των μαζικών εκτοπισμών, του θανάτου της Δύσης στα εδάφη της. Από την άλλη πλευρά, η Γαλλία: για αιώνες ήταν το κέντρο του κόσμου και σήμερα υποφέρει από την έλλειψη μεγάλων ιστορικών στιγμών. Γι' αυτό και διασκεδάζει παίρνοντας ριζοσπαστικές ιδεολογικές πόζες. Είναι η λυρική, νευρωτική προσδοκία μιας μεγάλης πράξης, η οποία δεν έρχεται, ωστόσο, και ποτέ δεν θα έλθει.
ΡΟΘ: Ζείτε στη Γαλλία σαν ξένος ή αισθάνεστε πολιτισμικά σαν στο σπίτι σας;
ΚΟΥΝΤΕΡΑ: Αγαπώ πάρα πολύ τη γαλλική κουλτούρα και της οφείλω πολλά. Ιδιαίτερα στην παλαιότερη λογοτεχνία. Ο Ραμπελέ είναι ο πιο αγαπημένος μου συγγραφέας. Και ο Ντιντερό. Λατρεύω τον Ζακ τον Μοιρολάτρη όσο και τον Λόρενς Στερν. Αυτοί ήταν οι μεγάλοι πειραματιστές όλων των εποχών πάνω στη μυθιστορηματική φόρμα. Και τα πειράματά τους ήταν, πρέπει να το πούμε, διασκεδαστικά, γεμάτα ευτυχία και χαρά, στοιχεία που σήμερα έχουν εξαφανιστεί από τη γαλλική λογοτεχνία και χωρίς τα οποία τα πάντα στην τέχνη χάνουν τη σημασία τους. Ο Στερν και ο Ντιντερό θεωρούσαν το μυθιστόρημα ένα μεγάλο παιχνίδι. Ανακάλυψαν το χιούμορ μέσα στην αφηγηματική φόρμα. Οταν ακούω εμβριθείς αναλύσεις περί εξάντλησης των δυνατοτήτων του μυθιστορήματος, έχω ακριβώς το αντίθετο αίσθημα: στην πορεία της ιστορίας του, το μυθιστόρημα έχασε πολλές από τις δυνατότητές του. Για παράδειγμα, τα ερεθίσματα για την ανάπτυξη του μυθιστορήματος που κρύβονταν στον Στερν και τον Ντιντερό, δεν βρήκαν ανταπόκριση σε κανέναν επίγονο.
(...)
ΡΟΘ: Τι είναι αυτό που κάνει μυθιστόρημα ένα μυθιστόρημα και που περιορίζει τις ελευθερίες του συγγραφέα;
ΚΟΥΝΤΕΡΑ: Μυθιστόρημα είναι ένα μεγάλο κομμάτι συνθετικής πρόζας βασισμένο στο παιχνίδι με επινοημένους χαρακτήρες. Αυτά είναι τα μόνα όρια. Με τον όρο «συνθετική» έχω κατά νου την επιθυμία του μυθιστοριογράφου να αδράξει το θέμα του από κάθε πλευρά και με τη μεγαλύτερη δυνατή πληρότητα. Ειρωνικό δοκίμιο, μυθιστορηματική αφήγηση, αυτοβιογραφικά σπαράγματα, ιστορικό γεγονός, πέταγμα της φαντασία -η συνθετική δύναμη του μυθιστορήματος είναι ικανή να συνθέσει τα πάντα σε ένα ενοποιημένο όλον, όπως οι φωνές στην πολυφωνική μουσική. Η ενότητα του βιβλίου δεν χρειάζεται να πηγάζει από την πλοκή, αλλά μπορεί να παρέχεται από το θέμα.
(...)
ΡΟΘ: Σε όλα σας τα βιβλία, υπάρχουν σπουδαίες σκηνές συνουσίας. Τι σημαίνει το σεξ για σας;
ΚΟΥΝΤΕΡΑ: Αυτές τις μέρες, που η σεξουαλικότητα δεν είναι πλέον ταμπού, η απλή περιγραφή, η απλή σεξουαλική εξομολόγηση έχει γίνει ιδιαίτερα πληκτική. Πόσο παρωχημένος φαίνεται ο Λόρενς ή ακόμη και ο Χένρι Μίλερ με το λυρισμό της αισχρότητας! Κι όμως, η εντύπωση που μου έκαναν μερικές ερωτικές σελίδες του Ζορζ Μπατάιγ, διαρκεί ακόμη. Ισως επειδή δεν είναι λυρικές, αλλά φιλοσοφικές. Οντως, τα πάντα στα βιβλία μου καταλήγουν σε μεγάλες ερωτικές σκηνές. Εχω την αίσθηση ότι μια σκηνή σωματικού έρωτα γεννά ένα εξαιρετικά έντονο φως, που ξαφνικά αποκαλύπτει την ουσία των χαρακτήρων και συνοψίζει τη συνθήκη της ζωής τους.
(...)
ΡΟΘ: Το γέλιο σάς απασχολούσε πάντα. Τα βιβλία σας προκαλούν το γέλιο μέσα από το χιούμορ και την ειρωνεία. Οταν οι χαρακτήρες σας μελαγχολούν, είναι γιατί σκοντάφτουν σ' έναν κόσμο που έχει χάσει την αίσθηση του χιούμορ.
ΚΟΥΝΤΕΡΑ: Εμαθα την αξία του χιούμορ στη διάρκεια της σταλινικής τρομοκρατίας. Τότε, ήμουν μόλις είκοσι ετών. Μπορούσα πάντα να αναγνωρίσω κάποιον που δεν ήταν σταλινιστής, κάποιον που δεν χρειαζόταν να φοβάμαι, από τον τρόπο που χαμογελούσε. Η αίσθηση του χιούμορ ήταν ένα αξιόπιστο σημάδι αναγνώρισης. Με τρομοκρατεί ένας κόσμος που χάνει την αίσθηση του χιούμορ.
ΡΟΘ: Στο Βιβλίο του Γέλιου και της Λήθης, ωστόσο, υπάρχει και κάτι ακόμη. Σε μια μικρή παραβολή συγκρίνετε το γέλιο των αγγέλων με το γέλιο του διαβόλου. Ο διάβολος γελάει γιατί ο κόσμος του Θεού τού φαίνεται δίχως νόημα· οι άγγελοι γελούν από χαρά, γιατί τα πάντα στον κόσμο του Θεού έχουν νόημα.
ΚΟΥΝΤΕΡΑ: Ναι, ο άνθρωπος χρησιμοποιεί την ίδια φυσιολογική εκδήλωση -το γέλιο- για να εκφράσει δύο διαφορετικές μεταφυσικές στάσεις. Ενα καπέλο φεύγει από το κεφάλι ενός άνδρα και πέφτει πάνω στο φέρετρο μέσα στο φρεσκοσκαμμένο τάφο· η κηδεία χάνει το νόημά της και το γέλιο γεννιέται. Δύο εραστές τρέχουν σ' ένα λιβάδι, χέρι χέρι, γελώντας. Το γέλιο τους δεν έχει καμία σχέση με αστεία και χιούμορ· είναι το σοβαρό γέλιο των αγγέλων που εκφράζουν τη χαρά της ύπαρξης. Και τα δύο είδη γέλιου ανήκουν στις απολαύσεις της ζωής, αλλά όταν αυτό φτάνει στα άκρα του, σημαδεύει μια διπλή αποκάλυψη: το ενθουσιώδες γέλιο των αγγέλων-φανατικών, που είναι τόσο πεπεισμένοι για τη σημασία του κόσμου τους, ώστε είναι έτοιμοι να κρεμάσουν όποιον δεν μοιράζεται τη χαρά τους. Και το άλλο γέλιο, που ακούγεται από την αντίθετη πλευρά, το οποίο δηλώνει ότι τα πάντα έχουν αποστερηθεί το νόημά τους, ότι ακόμη και οι κηδείες είναι γελοίες, ότι το ομαδικό σεξ είναι απλώς μια κωμική παντομίμα. Η ανθρώπινη ζωή είναι στριμωγμένη ανάμεσα σε δύο χάσματα: ο φανατισμός από τη μία πλευρά, ο απόλυτος σκεπτικισμός από την άλλη.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου